Eén van de bekendste industrieën in de Zaanstreek is ongetwijfeld Verkade. Op 2 mei 1886 opende notariszoon Ericus Gerhardus Verkade (1835-1907) de Stoom-Brood- en Beschuitfabriek ‘De Ruyter’. Tot zijn vijftien personeelsleden sprak hij: “Het ligt in mijn bedoeling (…) aan het publiek werkelijk deugdzaam en voedzaam brood te verschaffen. Er wordt van U verlangd, dat gij door oplettendheid bij den arbeid zult medewerken om dit doel te verwezenlijken en te bevorderen, want alleen langs dien weg kan hier voor mij en voor U brood worden verkregen”.

In de bakkerij was een stoommachine geplaatst met een centraal drijfwerk om de verschillende machines te laten draaien. In de loop der jaren breidde het palet aan Verkade-producten zich aanzienlijk uit: beschuit, toast, kaaszoutjes, knäckebröd, ontbijtkoek, biskwie, wafels, chocolade en zelfs waxinelichtjes werden in vele varianten geproduceerd.

Verkade werd een internationaal bekend merk, begeleid door effectieve advertising: “vertrouwde smikkel in een nieuwe wikkel”. Decennia lang spaarde men in Nederland de Verkadeplaatjes voor in de albums over natuur, landschap en cultuur. De bekende veldbioloog Jac. P. Thijsse (1865-1945) evenals de schilder Jan Voerman jr. (1890-1976), een kleinzoon van Ericus Verkade, vulden een belangrijk deel van deze schitterende plaatjesalbums. Tussen 1903 en 1940 werden ongeveer twee miljoen exemplaren verkocht.

Aandacht voor kwaliteit stond in het snel groeiende concern centraal , of het nu ging om de producten, het personeelsbeleid of de fabrieken en productiemiddelen. Dankzij dat kwaliteitsbeginsel kunnen we vandaag de dag nog genieten van een complex schitterende fabrieksgebouwen aan de Westzijde 103 en 168-188, inmiddels Rijksmonumenten, daterend uit verschillende perioden.

Het oudste gedeelte van het Verkadecomplex in Zaandam dateert uit 1886 (neorenaissance brood- en beschuitfabriek), uitgebreid met een bakkerij (1903, architecten Herman Gerard Jansen [1859-1934]en Lucas Molenaar), fabrieksgebouw met watertoren (1904, eveneens architecten Jansen en Molenaar), beide gebouwen geïnspireerd op het werk van de invloedrijke bouwmeester Hendrik Petrus Berlage (1856-1934). Berlage ontwierp volgens de beginselen van het rationalisme, waarbij de plattegrond direct werd afgeleid uit de beoogde functies in het gebouw. De gevels dienden relatief vlak en zakelijk te blijven, waarbij de belangrijkste gedeelten met natuursteen werden geaccentueerd.

De koekfabriek (1931) en de modern zakelijke chocoladefabriek (1936, architecten Adolph Eibink [1893-1975] en Jan A. Snellebrand [1891-1963]) en diverse verdere uitbreidingen tussen 1936 en 1968 harmoniëren uitstekend met de oudere fabrieksgebouwen.

Verkade werd groter en groter, maar de ruimte langs de Zaan was niet onbeperkt beschikbaar. Daarom verrees aan de overkant van de straat (Westzijde 103) in 1920 een afzonderlijke beschuitfabriek die al in 1928 werd vervangen door de behouden gebleven ‘Nieuwe Beschuitfabriek’, ontworpen door Piet Molenaar, in een tamelijk strakke architectuur met referenties aan de Amsterdamse School.

Onder de naam Zaanse Chocoladefabriek heeft het Verkadecomplex aan de Zaan vanaf 2006 – na vertrek van Verkade – een aantal nieuwe bestemmingen gekregen, waarbij door Carree Architecten zorgvuldig is omgegaan met de historische kwaliteiten. Daardoor ontstond een bijzonder fraaie context voor winkels, ateliers, kantoren, horeca, bedrijfsruimten, sportvoorzieningen en appartementen.

De Zaanse Chocoladefabriek is als Routepunt aangesloten bij het erfgoednetwerk van de HollandRoute.