Alle houten huizen in de Zaanstreek dateren van ná 1578. In dit jaar werden alle Zaanse dorpen in brand gestoken door de terugtrekkende Spanjaarden. Bij de wederopbouw gebruikte men wederom hout. Hiermee was de Zaanstreek een uitzondering op de rest van Nederland. Naar aanleiding van vele stadsbranden werd het gebruik van hout als bouwmateriaal in Nederland steeds minder toegelaten. Dat men in de Zaanstreek tot in de 20ste eeuw doorging met het bouwen van houten huizen heeft twee hoofdredenen. De bodem in de Zaanstreek is van zeer matige kwaliteit. De relatief lichte houten huizen konden hier beter mee over weg. Daarnaast zorgde de positie van Zaandam als centrum van de houthandel ervoor dat hout in de Zaanstreek voordelig en voorradig was. Met het invoeren van de Woningwet in 1901 verdween de houtbouw in vrij korte tijd; dit werd verboden voor woonhuizen. Pakhuizen en andere bedrijfspanden mochten nog wel in hout opgetrokken worden.

Onder Zaanse houtbouw verstaan we de houten huizen, soms met zogenaamde goedjaarseinden, lucht- en theehuizen, maar ook boerderijen en pakhuizen. Zaanse huizen hadden doorgaans maar één verdieping. Koopmanshuizen werden in dezelfde stijl gebouwd als de kleinere en minder rijk versierde arbeiderswoningen. De rijkere panden zijn vaak voorzien van gesneden ornamenten zoals makelaars (een witgeschilderd ornament in de geveltop). Deze sierlijke ornamenten werden gemaakt door de zeer vaardige houtsnijders uit de Zaanse scheepsbouwindustrie. Met de neergang van deze industrie aan het einde van de 18de eeuw gingen de houtsnijders zich toeleggen op het versieren van gevels. Dit naar voorbeeld van de Amsterdamse grachtenpanden. Omdat hout fijner bewerkt kan worden dan steen zijn de Zaanse gevels sierlijker.

De karakteristieke groene kleur kent vele tinten, er is niet sprake van één Zaanse kleur groen. Rijkere mensen konden zich vroeger meer van het dure pigment, de kleurbepalende grondstof in verf, veroorloven. Dit pigment maakte de groene kleur intenser. Ook heeft men door de eeuwen heen verschillende grondstoffen gebruikt om tot de groene kleur te komen.